در روزهای اخیر جهان روزهای پرتنش و هیاهویی را پشت سر می‌گذارد. سرعت تحولات سیاسی و رویدادهای دور از ذهن رخ داده در منطقه غرب آسیا و تنش‌های جدی این منطقه موجب شده است تا سایر رویدادها و اخبار در حاشیه قرارگرفته و کمتر به موضوعات دیگر پرداخته شود.
در این میان اما یکی از مهم‌ترین رویدادهای غیرسیاسی را می‌توان آتش‌سوزی گسترده و بسیار مخرب استرالیا محسوب کرد. آتش‌سوزی که در بیش از شش ایالت این کشور ریشه دوانده و بر اساس آمارها تخمین زده می‌شود بیش از 500 میلیون جانور طی این حریق هولناک کشته‌شده باشند.
این موضوع به دلیل جغرافیای خاص استرالیا که زیستگاه گونه‌های جانوری منحصربه فردی است، بسیار حیاتی و مهم محسوب شده و باید توجه داشت که از مجموع 244 گونه جانوری ساکن در استرالیا، برخی از آن‌ها منحصراً در این منطقه وجود دارند.
تعداد کشته‌ها در این آتش‌سوزی از 24 نفر بیشتر شده و خانه‌ها و مناطق متعددی به‌طور کامل تخریب‌شده‌اند. گفته می‌شود مساحت مناطق درگیر در این آتش‌سوزی در حدود 6 میلیون هکتار است که این موضوع خبری بسیار ناگوار برای محیط‌زیست زمین به شمار می‌رود. در این گزارش به بررسی عوامل مختلف تأثیرگذار بر این رویداد و دلایل عدم اطفای آن می‌پردازیم:
گرمایش زمین متهم ردیف اول
استرالیا در نیمکره جنوبی قرار دارد و روزهای سرد زمستانی در نیمکره شمالی با اوج تابستان در این سرزمین هم‌زمان است. گزارش‌های اخیر اداره هواشناسی استرالیا حاکی از این موضوع بود که احتمالاً این کشور در تابستان سال جاری با هوای خشک و داغی بیش‌ازحد متوسط مواجه خواهد شد.
درواقع کارشناسان این وقوع آتش‌سوزی را پیش‌بینی می‌کردند اما کسی نمی‌دانست این رویداد در چه محل و مقیاسی رخ خواهد داد.
طی سال‌های گذشته و معمولاً از ماه سپتامبر، آتش‌سوزی بوته‌زارها و جنگل‌ها در ایالت‌های مختلفی مانند ویکتوریا و نیو ساوت ولز سبب از بین رفتن مناطق جنگلی و بیشه‌زارهای متعددی شده است.
به باور کارشناسان مقصر اصلی این وقایع را می‌توان مکانیسم جوی اقیانوس هند دانست که موجب جاری شدن سیل و بارش‌های غیرمتعارف در آفریقا و غرب آسیا شده و در آن‌سوی قاره کهن و در اقیانوسیه نیز خشکی و آتش‌سوزی را در پی دارد.
به گفته متخصصان هواشناسی، دوقطبی شدن شرایط آب‌وهوایی اقیانوس هند، زمانی رخ می‌دهد که بخش‌های غربی این اقیانوس به میزان بسیار بیشتری از بخش‌های شرقی آن گرم‌تر می‌شود. این شرایط در سال جاری به‌طور بسیار قدرتمندی رخ‌داده است که شاید بتوان یکی از دلایل این آتش‌سوزی گسترده را در همین موضوع جستجو کرد.
از سوی دیگر تغییرات آب‌وهوایی و گرمایش زمین موجب بر هم خوردن بسیاری از سیکل‌های آب‌وهوایی در جهان شده و اگرچه شرایط قطبی شدن در اقیانوس هند پدیده جدیدی نیست اما این شرایط معمولاً بدون تأثیرات قابل‌توجهی با شروع باران‌های موسمی به‌طرف جنوب پایان می‌یافت اما متأسفانه در سال جاری این باران‌های موسمی بسیار دیرتر از موعد همیشگی شروع‌شده است.
موضوع بسیار مهمی که در گزارش‌های منتشرشده توسط سازمان هواشناسی استرالیا به چشم می‌خورد، روند افزایشی گرما در سال‌های اخیر است. بر این اساس، از سال 1910 میلادی که ثبت دمای هوا در این کشور به‌طور منظم انجام شد، از مجموع ده سال گرم و خشک، حداقل هفت سال آن در فاصله زمانی سال‌های 2002 تاکنون رخ‌داده است که این موضوع سبب اعلام اخطار توسط کارشناسان محیط زیست و کشاورزی در این کشور شده است.
این موضوع می‌تواند عواقب ناگواری برای حیات‌وحش این کشور در پی داشته باشد و همچنین خطر آتش‌سوزی را دوچندان می‌کند.
درواقع در طول چهار دهه گذشته تغییرات آب و هوایی سبب خشک شدن محیط و بالا رفتن خطر آتش‌سوزی شده است. شرایطی که هم‌اکنون در استرالیا شاهد آن هستیم، دقیقاً معلول همین موضوع به شمار می‌رود.
میهمان مزاحمی به نام ال نینو
چندی پیش کارشناسان سازمان هواشناسی استرالیا خبر از ظهور یک رویداد ال نینوی بزرگ دادند که درجه حرارت جهانی را بالابرده و منجر به کاهش بارندگی می‌شود. بر این اساس پیش‌بینی‌شده بود که این مسئله جنوب شرق آسیا و استرالیا را به‌طور خاص تهدید می‌کند.
دانشمندان هواشناسی استرالیا طی گزارشی تائید کردند که یک رویداد ال نینوی بزرگ، درجه حرارت جهانی را بالابرده و منجر به کاهش بارندگی می‌شود که در این میان ضربه اصلی به جنوب شرق آسیا و استرالیا وارد خواهد شد.
ال نینو (El Nino) یکی از چرخه‌های مشهور آب‌وهوایی جهان بوده که هر 2 تا 7 سال یک‌بار باعث ایجاد ناهنجاری‌های بزرگی در آب‌وهوای سراسر زمین می‌شود. ازجمله این ناهنجاری‌ها می‌توان به سیلاب‌های ناگهانی، خشکسالی، قحطی و اپیدمی اشاره کرد.
قابل‌ذکر است، مطبوعات و رسانه‌های استرالیایی اعلام کردند که چندی پیش دفتر هواشناسی استرالیا خبر از وقوع حتمی آخرین دور ال نینو داده است. درواقع ال نینو دوره هوای گرم از یک سیستم آب‌وهوایی بزرگ بوده که در جنوب اقیانوس آرام رخ می‌دهد چراکه برخلاف قاعده برای مدت طولانی گرم یا سرد بوده است.
به بیان ساده‌تر، ال نینو یک گردش اتمسفری، در صفحه‌ای عمود بر استوا است که با صعود هوا در غرب اقیانوس آرام استوایی و نزول هوا در شرق اقیانوس آرام استوایی شکل می‌گیرد و همراه با آن بادهای سطحی شرقی و بادهای غربی فوقانی به‌موازات استوا در سطح وسیعی از حوضه اقیانوس آرام استوایی ایجاد می‌شود. این مسئله به این معنا است که آب‌های گرم اقیانوس آرام از غرب اقیانوس به سمت شرق آن گسترش پیداکرده و باران را با خود به آن سمت می‌برد. این موضوع باعث خشک‌سالی‌های گسترده‌ای در غرب اقیانوس آرام و بارندگی در شرق این اقیانوس می‌شود.
ال نینو با بالا رفتن گرمای اقیانوس آرام، باعث افزایش دمای زمین شده که کمتر قابل‌جذب از سوی اتمسفر است. درجه حرارت جهانی به‌طورمعمول با یک یا دودهم درجه سانتی‌گراد افزایش پیدا می‌کند.
قابل‌توجه است که این رویداد باعث ایجاد وضعیت آب‌وهوایی خطرناک و فاجعه‌آمیز در شرق و جنوب استرالیا می‌شود، درنتیجه آن خشکسالی سنگین ایجادشده، محصولات کشاورزی کاهش پیداکرده و فصل آتش‌سوزی طولانی‌تر و شدیدتر خواهد شد.
از سوی دیگر طی سال‌های اخیر بخش‌های مختلفی از استرالیا ازجمله ایالت کوئینزلند، ویکتوریا و نیوساوت ولز دچار کمبود بارندگی شده‌اند و به نظر می‌رسد این مسئله در بروز آتش‌سوزی اخیر و هولناک استرالیا نقشی غیرقابل‌انکار داشته باشد.
دهه‌ای هولناک در آتش‌سوزی جنگل‌ها
بر اساس آمارها و گزارش‌های رسمی در پایان سال 2015 بیش از 2 میلیون و 60 هزار هکتار از جنگل‌های منطقه آلاسکا طی 770 فقره آتش‌سوزی از بین رفتند و این میزان از تخریب در تاریخ این منطقه بی‌سابقه محسوب می‌شد. در سال 2014 میلادی نیز مناطق شمال غربی کانادا شاهد بدترین فصل آتش‌سوزی در این مناطق از سال 1975 به بعد بودیم که طی آن 385 مورد آتش‌سوزی سبب از بین رفتن 3 میلیون و 400 هزار هکتار جنگل در این کشور شد.
مطالعات انجام‌شده حاکی از این موضوع بودند که آغاز بیشتر این آتش‌سوزی‌ها منشأ انسانی نداشته و در ماه‌های گرم تابستان بیش از 2 هزار رعدوبرق تنها طی یک روز ثبت شد که می‌توانند موجب آتش‌سوزی مراتع خشک و جنگل‌ها شوند.
البته متأسفانه به دلیل نبودن سیستم‌های بررسی دقیق، امکان تعیین دقیق نقش رعدوبرق در آتش‌سوزی‌های رخ‌داده طی سال‌های 2014 و 2015 امکان‌پذیر نبود.
مطالعات جدید انجام‌شده توسط پژوهشگران تغییرات اقلیمی طبیعت نشان می‌دهد در فاصله سال‌های 1975 تا 2015 میلادی 76 درصد از آتش‌سوزی‌های عمده و 82 درصد از مناطق آسیب‌دیده از آتش‌سوزی در جنگل‌های این منطقه براثر رعدوبرق ایجادشده‌اند.
این رقم در بخش‌های داخلی آلاسکا به 87 درصد از وقوع آتش‌سوزی‌های بزرگ و 95 درصد از مناطق نابودشده بالغ می‌شود. در حقیقت بر این اساس شاهد نقش مخرب گرمایش زمین و تغییرات آب و هوائی در مناطق شمالی توندرا هستیم که سبب بروز آتش‌سوزی می‌شود.
پژوهشگران همچنین تخمین می‌زنند که در صورت تداوم این موضوع در آینده‌ای نزدیک شاهد افزایش 35 درصدی آتش‌سوزی‌های طبیعی در جنگل‌ها بوده و این رقم تا سال 2050 در سرزمین‌های شمال غربی قاره آمریکا بالغ‌بر 55 درصد خواهد شد.
از سوی دیگر طی دهه گذشته موارد متعددی از آتش‌سوزی در جنگل‌های سیبری به ثبت رسیده است. این محدوده‌ها شامل مناطق بوریاتیا Buryatia، تیوا Tyva، کاکازیا Khakassia، ایرکوتسک Irkutsk و کراسنویارسک Krasnoyarsk هستند.
البته برخلاف موارد مشابه در آلاسکا دلیل اصلی این آتش‌سوزی‌ها، آتش زدن علف‌های خشک موجود در مزارع این منطقه توسط کشاورزان بوده که این آتش به دلیل شدت وزش باد، به‌سرعت به مناطق مجاور سرایت کرده و گسترش‌یافته است.
کارشناسان، تأثیرات این آتش‌سوزی را در نابودی محیط‌زیست گیاهی و جانوری منطقه، فاجعه‌آمیز تلقی کرده و از سوی دیگر شدت وزش بادهای خشک نیز عملیات اطفا را با دشواری روبه‌رو می‌کند.
چرا آتش‌سوزی در جنگل‌ها رخ می‌دهد؟
آتش‌سوزی جنگل‌ها، مراتع و سایر مناطق طبیعی همواره در مناطق مختلف جهان رخ‌داده و تقریباً به‌طور دائمی این رویداد در مناطقی مانند سیبری، آلاسکا و استرالیا شاهد آتش‌سوزی‌های کوچک و بزرگی هستیم.
عوامل انسانی
در برخی از موارد عوامل انسانی عامل بروز این آتش‌سوزی‌های گسترده هستند. برای مثال فرد یا افرادی به‌عمد یا از روی سهو آتش روشن کرده یا آن را در طبیعت رها کرده و یا با انداختن فیلتر سیگار در علف‌های خشک زمینه‌ساز بروز آتش‌سوزی‌های گسترده می‌شوند.
از سوی دیگر گاهی رها کردن زباله‌هایی مانند بطری‌های شیشه‌ای نیز می‌تواند با توجه به زاویه آفتاب و نوع قرار گرفتن بطری‌ها به‌صورت ذره‌بین عمل کرده و باعث بروز آتش‌سوزی شوند. در برخی موارد نیز کشاورزان با آتش زدن بقایای محصول خود در زمین‌های کشاورزی که با اهداف مختلفی ازجمله تقویت خاک انجام می‌شود می‌توانند زمینه‌ساز بروز آتش‌سوزی در محیط‌زیست شوند. این رویداد به‌طور خاص در آتش‌سوزی‌های اخیر سیبری مشاهده می‌شود.
درمجموع عوامل انسانی به‌طور مستقیم درصد کمی از آتش‌سوزی‌های گسترده را شامل شده و استثنائا در این رابطه می‌توان انسان را مقصر مستقیم ندانست. هرچند انسان عامل اصلی بروز گرمایش زمین و تغییرات آب‌وهوایی است که منجر به آتش‌سوزی‌های طبیعی می‌شود.
عوامل طبیعی
به باور کارشناسان خشکسالی و عدم بارش مناسب منجر به خشک شدن گیاهان و آمادگی آن‌ها برای گسترش آتش شده و به همین دلیل معمولاً فصل تابستان در بسیاری از نقاط جهان مصادف با وقوع آتش‌سوزی‌های گسترده‌ای در محیط‌زیست و طبیعت است.
در ماه‌های گرم تابستان وقوع رعدوبرق می‌تواند موجب آتش‌سوزی مراتع خشک و جنگل‌ها شوند. مطالعات جدید انجام‌شده توسط پژوهشگران مرکز جهانی تغییرات اقلیمی طبیعت، نشان می‌دهد که گرمایش زمین و کاهش میزان بارندگی نیز نقش مهمی در بروز آتش‌سوزی‌های طبیعی داشته و هرچند وقوع آتش‌سوزی‌های دوره‌ای به‌عنوان بخشی از اکوسیستم طبیعی جنگل‌های نیمکره شمالی محسوب می‌شود که هر 60 تا 100 سال رخ می‌دهد اما گرم شدن اقلیم مناطق قطبی موجب از بین رفتن این چرخه طبیعی شده و آمارهای موجود نشان می‌دهد آب‌وهوای آلاسکا در 50 سال گذشته به‌طور متوسط با افزایشی 2 درجه‌ای روبه‌رو بوده که این رقم دو برابر بیشتر از گرمایش رخ‌داده در سایر بخش‌های کره زمین به شمار می‌رود.
در همین حال و طی دوره زمانی فوق‌الذکر، میزان آتش‌سوزی در جنگل‌های این مناطق نیز با رشدی قابل‌توجه روبه‌رو بوده که درمجموع باعث بیشتر شدن طول دوره آتش‌سوزی به مدت 4 روز در هر دهه شده است.
در حقیقت طی این فرایند، ذوب شدن پیش از موعد برف‌ها و خشک شدن گیاهان سبب افزایش احتمال آتش‌سوزی می‌شوند. خزه‌های موسوم به خزه‌های اسپانیائی (Spanish moss) برای خشک شدن تنها به دو هفته زمان نیاز دارند و پس از خشک شدن به‌مانند یک سوخت اولیه مناسب برای تولید و توسعه آتش‌سوزی عمل می‌کنند.
تأثیرات منطقه‌ای و جهانی آتش‌سوزی جنگل‌ها
طبیعتاً آتش‌سوزی جنگل‌ها در هر نقطه زمین موجب بروز خسارت‌ها و مشکلاتی جدی در اقتصاد، معیشت و محیط‌زیست هر منطقه می‌شود و در آتش‌سوزی استرالیا نیز شاهد کشته شدن فجیع حیوانات، انسان‌ها و تخریب مناطق مسکونی زیادی هستیم.
پژوهشگران با بررسی آتش‌سوزی‌های گسترده مختلفی که در فاصله سال‌های 2006 تا 2013 میلادی در گوشه و کنار جهان رخ‌داده بود، دریافتند که انبوه دودی که از آتش‌سوزی‌های بزرگ تولیدشده و در هوا بالا می‌رود، می‌تواند تا هزاران کیلومتر گسترش پیداکرده و حتی روزها پس خاموش شدن آتش‌سوزی نیز این روند ادامه داشته باشد.
مطالعات پژوهشگران نشان می‌دهد ذرات ریز و اوزون موجود در انبوه دود آتش‌سوزی‌های بزرگ به میزان قابل‌توجهی کیفیت سلامت هوا را تا کیلومترها دورتر از مناطق درگیر در آتش‌سوزی کاهش می‌دهد و افرادی که در معرض این هوای آلوده قرار می‌گیرند درواقع در معرض خطرات شدید مشکلات تنفسی و قلبی قرار خواهند داشت.
بررسی‌ها و گزارش‌های مقایسه هوای پاک با هوایی که در معرض انبوه دود آتش‌سوزی‌های بزرگ قرار دارد، نشان می‌دهد که در مناطق مجاور آتش‌سوزی، غلظت اوزون حدود 11 درصد و غلظت ذرات ریز حدود 33 درصد در هوای دودآلود بیشتر می‌شود.
چرا مهار آتش‌سوزی در طبیعت مشکل است؟
بدون شک این سوال در ذهن بسیاری از افراد خطور کرده است که چرا آتش‌سوزی‌های رخ‌داده در کشورهای پیشرفته‌ای مانند آمریکا، استرالیا و حتی روسیه مهار نشده و این کشورها علی‌رغم در اختیار داشتن تجهیزات و امکانات فراوان، در برابر این بحران؛ ناتوان هستند.
به‌طورکلی باید در نظر داشت که در بیشتر مواقع مهار آتش‌سوزی‌های رخ‌داده در دامان طبیعت کار دشواری هستند و حتی علی‌رغم وجود تجهیزات پیشرفته و آتش‌نشانان حرفه‌ای و به کار بردن تمامی امکانات سایر نهادها مانند ارتش، مهار آتش‌سوزی در جنگل‌ها بسیار طولانی بوده و عموماً به کمک بارش باران و لطف طبیعت مهار می‌شود. برخی از مهم‌ترین دلایل ضعف انسان در مهار آتش‌سوزی‌های طبیعی را می‌توان در این موارد خلاصه کرد:
دشوار بودن دسترسی: در بیشتر مواقع این آتش‌سوزی‌ها در مناطقی دور از راه‌ها و جاده‌ها رخ‌داده و امکان دسترسی به محل آتش‌سوزی دشوار است. در نظر داشته باشید که تجهیزات آتش‌نشانی باید به منطقه اعزام شوند و در صورت صعب‌العبور بودن مناطق درگیر در حریق، عملاً امکان استفاده از این فناوری‌ها وجود ندارد.
از سوی دیگر بیشترین کاربرد تجهیزات آتش‌نشانی، مهار آتش‌سوزی‌های شهری است و فناوری‌های مربوط به مهار آتش‌سوزی‌های طبیعت بسیار عقب‌تر از فناوری‌های مشابه مورداستفاده در آتش‌سوزی‌های شهری هستند.
وزش باد: در هنگام وقوع آتش‌سوزی در طبیعت، نوع وزش باد، سرعت و جهت آن بسیار مهم بوده و می‌تواند به آتش‌نشان‌ها در مهار آتش‌سوزی کمک کرده و یا بالعکس شرایط را وخیم و دشوار کند.
وزش باد معمولاً باعث گسترش آتش‌سوزی و افزایش شدت آن شده و یکی از مهم‌ترین مشکلات پیش رو در هنگام مهار آتش در طبیعت است. از سوی دیگر آتش‌سوزی خود باعث افزایش فشار در ارتفاعات فوقانی منطقه شده و هم‌زمان با کاهش میزان رطوبت محیط، سبب وزش باد می‌شود. از سوی دیگر در مواردی مانند آتش‌سوزی فعلی استرالیا که حجم زیادی از مناطق جنگلی درگیر آتش‌سوزی شده است، عملاً امکان در نظر گرفتن باد ممکن نیست و باد از هر سمتی بوزد، شرایط بدتر خواهد شد.
حرارت زیاد و خشکی هوا: آتش‌سوزی در طبیعت معمولاً با ابعادی بسیار بزرگ رخ می‌دهد که این موضوع سبب می‌شود دمای محیط اطراف محل آتش‌سوزی افزایش زیادی پیداکرده و با کاهش رطوبت شاهد خشک‌تر شدن محیط شویم که این موضوع سبب می‌شود تجهیزات آتش‌نشانی و نیروی انسانی توانایی نزدیک شدن به آتش را نداشته باشند. از سوی دیگر هنوز فناوری‌های موجود در کشورهای پیشرفته نیز برای مبارزه با آتش‌سوزی‌های بزرگ طبیعی مناسب نیستند.
دود و آلودگی: یکی دیگر از مشکلات پیش روی آتش‌نشانان برای مهار آتش‌سوزی، کاهش سطح اکسیژن در محیط و افزایش دودهای سمی و آلودگی در محل است. این موضوع می‌تواند تنفس آتش‌نشانان را با مشکل روبه‌رو کرده و در مهار آتش اختلال ایجاد کند.
اولویت نجات انسان‌ها و از دست دادن زمان
در بسیاری از موارد و با گسترش سریع آتش‌سوزی، بخش عمده‌ای از نیروها و انرژی افراد مسئول، صرف کنترل شرایط و حفظ جان انسان‌ها شده و تلاش می‌شود آن‌ها را به مناطق امن منتقل کنند.
این موضوع وقتی در ابعاد بزرگ رخ‌داده و بحث انتقال هزاران نفر از یک منطقه در میان باشد، بسیار دشوار است. معمولاً عملیات انتقال ساکنین مناطق درخطر، وقت و انرژی بسیاری از نیروهای مسوول کنترل آتش‌سوزی را دارد و برای مثال بخش عمده‌ای از نیروهای پلیس و ارتش به‌جای ملحق شدن به آتش‌نشان‌ها باید امنیت ساکنین را فراهم کرده و آن‌ها را به مناطق امن‌تری منتقل کنند. این موضوع سبب از دست رفتن زمان و گسترش آتش‌سوزی می‌شود.
گزارش: فاطمه کردی