یادداشت /بررسی پدیدارشناسانۀ حیوان آزاری در مراسم ورزاجنگ
پدیدۀ »ورزاجنگ« در گیلان و معاد های آن در مازندران، یعنی »ورزوجنگ« و »جونکاسره«، تجربۀ به جان هم انداختن دو گاوِ نر است که تا سرحد مرگ یکدیگر را زیر ضربات شاخ و در هیاهوی تماشاچیان و صاحبانشان خرد و خمیر میکنند. این مراسم در نخستین بزنگاهش، نمایشی در میانۀ سرگرمی هایِ مردم بومی و گاوبانها )گالش( بود اما اندک اندکفرصتی برای بازنمایی سلطۀ شاهان در جشنهای بزرگ شد. در چند سدۀ اخیر با تغییر مناسبات نسلی، این نمایش، به بازی، سرگرمی و لمحه ای زودگذر در زندگی انسان هایی بدل شده است که این پدیدۀ فراویز را مجالی برای قمار و لذت میپندارند.
زیست تجربی پژوهشگرِ این سطور در میان گروهِ اجتماعی موصوف، بیانگر این است که بسیاری از ساکنان مناطق جلگه ای شمال ایران از آن تحت عنوان »بازی بومی«، »سنت فرهنگی« حمایت می کنند اما آنچه موجب تأمل می باشد این است که نه تنها افراد درگیر، بلکه بسیاری از پژوهشگران گیالنی این حوزه نیز خواهان تداوم این سنتِ فرهنگیِ نامتعارف هستند! و با استدالل انسجام اجتماعی و جذب گردشگر در غالب کتاب و پایاننامه از آن حمایت میکنند!
بنابراین پژوهشگر این سطور، ضمن پرداختن به مسئلۀ مطروحه در رسالۀ دکتری خود تحت عنوان »قصدمندی ورزاجنگ و پیامدهای سیاسی اجتماعی آن در شهرستان رشت«، طی مقاالتی با عناوین »بررسی پدیدارشناختی تطور مناسبات میان نسل ها در پدیدۀ ورزاجنگ« و »حیوان از حس تا سوژگی: گفتاری در فلسفه اخالق زیستی« و »بررسیپدیدارشناسانۀ حیوان آزاری در مراسم ورزاجنگ« سعی نمود به خطایی اشاره نماید که متاسفانه شکل علمی به خود میگیرد و با »بازی« نامیدن این نبردخونین سعی در پنهانی وجوهی دارد که الزم است علیرغم بداهت بدان پرداخته شود.
بنابراین با دغدغۀ پدیدارگی آستانۀ انسانیت، در رابطۀ میان حیوان و انسان به مسئلهای اجتماعی و حتی سیاسی پرداخته شد که یکی از چالشهای بزرگ نیروی انتظامی در بخشهای مختلف شمال کشور محسوب میشود. از آنجایی که الیحه حقوق حیوانات همچنان در پیچ و خم تصویب و ابالغ می باشد بنابراین الزم است گاهی مسئلۀ حقوق حیوانات از چشماندازی اجتماعی و حتی سیاسی برجسته شود تا فراز و نشیب های جامعه و دولت )در اینجا نیروی انتظامی( بخوبی آشکار شود.
بهنام خداپناه مترجم کتاب مشهور »آزادی حیوانات« در مقدمه این کتاب می نویسد زمانی سهراب سپهری در پاسخ به انتقادات احمد شاملو از او مبنی بر اینکه، »سر آدم های بیگناهی را لب جوب میبُرند و من دو قدم پایین تر بایستم و توصیه کنم که آب را گل نکنید؛ تصورم این بود که یکی مان از مرحله پرت بودیم…« چنین گفته بود: »انسانی که نگران آب خوردن یک کبوتر نباشد، همان انسان به راحتی آدم می کُشد« )سینگر، ۹۹۱۱ :۹۱ .)در مجموع شاهد دسته های گوناگونی از طرفداران ورزاجنگ در گیالن و مازندران هستیم که در سطور ذیل می توان به بخشی از آنها اشاره نمود:
دستۀ اول( به حیوان آزاری خود آگاه نبوده یا بدان معترف نیستند. این افراد سعی می کنند خود را از زُمرۀ حیوان آزارها
مُبرا نمایند؛ به خوبی میتوان دریافت که عدم جرم انگاری، موجب گردیده این فروبستگی تداوم یابد. آن ها به علت مهرورزی
در تأمین نیازهای ابتدایی حیوان و چیزی که سینگر آنها را آزادی پنجگانه )چرخیدن، تیمارکردن، برخواستن، لمدادن وکشدادنِ آزادانه اعضای بدن( می داند؛ وقتی ساعته ا به تیمار حیوان و سخن گفتن با گاو مشغول هستند، تصور می کنند
ساماندهی بازی و نبردِ خونین ورزاجنگ، نه تنها حیوان آزاری نیست بلکه مبتنی بر طبیعت حیوان می باشد. این در حالی است که هرگز به ارادۀ حیوان در عملِ طبیعی توجه نمی کنند و همچنین شرطی کردن حیوان، جلوگیری از جفت گیریگاونر پیش از مبارزه، اجبار با طناب برای سرشاخ کردن دو حیوان در نبرد و… برایشان مبینِ حیوان آزاری نیست. به تعبیر ساده تر، آنها به علت پرهیز از حیوان آزاری منفعل به حیوان آزاری فعال خود معترف نیستند.
دستۀ دوم( تاحدی به حیوان آزاری معترفند اما بدان مشغولند. این گروه به واسطۀ تعامل زیاد میان حیوان و انسان، درد و رنج حیوان را بیشتر درک می کند و با تکیه بر استدالل زیر سعی می کنند تا حدی وجدان خود را التیام ببخشند:
⮚ به گسترش دامپزشکی کمک می کنم.
⮚ سالی یکبار برای ورزا، جنگی سامان میدهم.
⮚ وقتی در ورزاجنگ، حیوان هم وزن انتخاب می کنم.
⮚ هزاران سگ را در روز میکُشند به ما از حیوان آزاری می گویند!
⮚ بعد از جنگ به کاهش درد حیوان با داروی بی حسی اقدام می کنم.
⮚ اگر برای هر مبارزه دامپزشک حضور داشته باشد؛ درنتیجه حیوان درد کمتر متحمل می شود.
این دسته معترفند که »کار خوبی نیست؛ اما گذشتن از هیجان این بازی سخت است«. در نتیجه، سعی می کنند به برخی از اصول آزادی پنجگانه حمایت از حیوانات توجه نمایند. در همین راستا، بهنگام بازگویی روایتهای خود، رابطۀ محبتآمیزشان با حیوان را بیش از حوادث میدان نبرد برجسته می کنند اما فراموش می کنند که در فراز و فرودهای رابطه انسان و حیوان، ورزاجنگ به شکلی طبیعی محدود نمی شود بلکه در ورزاجنگ ارادۀ انسانی )سلطۀ انسان بر حیوان( است که بر طبیعت حیوان، غلبه دارد.
دستۀ سوم( حیوان آزاری، برایشان مطرح نیست. این گروه به واسطۀ برجسته شدن مولفه هایی مثل حیثیت، سنت، هیجان، لذت، قمار و… در زندگی روزمرۀشان، بر این باورند که »اساساً در یک بازی، چرا باید به اسبابِ آن بازی، توجه کرد؟ از بازی لذت ببر!«. این دسته بسان آنچه اولئاریوس از عطش قتل عام شاهِ صفوی برای شکار و جنگ حیوانات بیان می کند، تنها به هیجان بازی می اندیشند و حیوان را ابزار انسان می پندارند. در اینجا نه تنها ارادۀ حیوان، بلکه خود »حیوان« به عنوان یک مُدرک حیات مطرح نیست. در این دسته بسان آنچه پاشایی)۹۰۱۹ :۹۹۰ )شخصیت های ضداجتماعی، می نامند براحتی قابل مشاهده است. مصاحبه و همکالمی با این افراد سخت تر از سایر افراد بود.
دستۀ چهارم( تاحدی به حیوان آزاری دیگران معترفند اما خود را تماشاگر می پندارد! این گروه به واسطۀ اینکه خود را تماشاگر می دانند؛ از دامنۀ حیوان آزاری مُبرا می پندارند و بر این باورند که دلیل حضورشان در ورزاجنگ سرگرمی، اندکی هیجان، اشتغال به بازی سنتی و… است. این در حالی است که بسان آرنت )۹۹۱۰ :۹۰۱ )میتوان نوشت »تماشاگر، و نه بازیگر، سرنخ معنای امور بشری را در دست دارد«. همان موضوعی که قانون گذار امریکایی را برآن داشته تا بر »ضرورتگزارش حیوان آزاری« در صورت مشاهده تأکید نماید )مشکات، ۹۹۱۱ :۹۷۰ .)با مراجعه به نخستین بزنگاه، که ورزاجنگ از »تماشا«ی یک جنگ طبیعی بین دو گاونر آغاز شد می توان دریافت که »تماشاگر بودن« نقطۀ گسست از حیوان آزاری نیست بلکه نقطه ای بحرانی از مواجهات میان نسلهاست. به عبارت دیگر، از آنجایی که کنشگران ورزاجنگ، وابسته به صحنه، بازیگران دیگر و تماشاگران هستند تا در مقام جایگاه نمود یافتنِ خودِ آن چیز، خود را پدیدار کنند؛ در نتیجه، تماشاگران به آزردن حیوان کمک نموده اند.
در مقام جمع بندی میتوان به نقل از پاشایی )۹۰۱۹ :۹۱۱ )نوشت: »اگر مشاهدۀ شکنجه و آزردن حیوانات، مردم منطقهای را متألم و آزرده نکرد به معنی عدم حیوان آزاری نیست«. بنابراین ما با نگارش این سطور، ضمن آشکارگی انواع کنشگران ورزاجنگ و نسبتش با حیوان آزاری بر آن هستیم که هم آغوشی با جهانی که در آن پرت شده ایم، نه تنها ضروری است
بلکه انسان »با« طبیعت خود را تحقق می بخشد. این »با« طبیعت بودن یعنی پذیرش حیوانات چونان مُدرک های حیاتی که می توانند صاحب سطح و نوعی از حقوق باشند.
حسین صولتی
دکتری جامعه شناسی سیاسی
عضو گروه علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسالمی واحد تهران جنوب
